Homilein jest greckim słowem, które oznacza przyjacielską rozmowę odbywającą się w zaufaniu lub po prostu bycie razem. Pojęcie to weszło do słownika terminologii kościelnej już w pierwszych wiekach. Określano nim mowę jaką wygłaszał biskup (lub prezbiter) podczas zgromadzenia liturgicznego.

Historia homilii

Mając w świadomości znaczenie tego greckiego terminu możemy sobie wyobrazić klimat i treść głoszonej w pierwszych wiekach homilii. Homilia była z pewnością świadectwem wiary głoszonym w klimacie wzajemnego zaufania przez starszego i ugruntowanego w wierze biskupa. Treścią homilii od samego początku była doktryna, czyli prawdy wiary (por. wszystkie mowy Pawła i pozostałych Apostołów zapisane w Dziejach Apostolskich), a w czasach Ojców Kościoła pojawiły się obok doktrynalnych także homilie liturgiczne, których treścią stały się obrzędy oraz teksty modlitw.

Świadectwa z okresu starożytności chrześcijańskiej, począwszy od Dziejów Apostolskich oraz pism Ojców Kościoła, wyraźnie mówią o homilii głoszonej w ramach celebracji eucharystycznej. Na okresie patrystycznym (czasach Ojców Kościoła, czyli do VIII wieku) kończy się historia homilii, gdyż znika ona niemal zupełnie z liturgii. W jej miejsce pojawia się kazanie, które nie jest traktowane jako część celebracji liturgicznej, ale jako swoisty „dodatek do liturgii”. Ta sytuacja zmienia się dopiero na Soborze Watykańskim II.

Przywrócenie homilii

Ojcowie Soborowi przywracają homilię jako czynność liturgiczną, oraz wyraźnie akcentują konieczność jej głoszenia podczas Mszy św. sprawowanych w niedziele i święta nakazane. „Jako część samej liturgii zaleca się bardzo homilię, w której z biegiem roku liturgicznego wykłada się na podstawie tekstów świętych tajemnice wiary i zasady życia chrześcijańskiego. Bez poważnego powodu nie należy jej opuszczać we Mszach odprawianych w niedziele i święta nakazane przy udziale wiernych” (KL 52).

Treść homilii

„Homilia, będąca częścią liturgii, jest bardzo zalecana: stanowi bowiem pokarm konieczny dla podtrzymania chrześcijańskiego życia. Winna być wyjaśnieniem jakiegoś aspektu czytań Pisma św. albo innego tekstu spośród stałych lub zmiennych części Mszy danego dnia, z uwzględnieniem zarówno obchodzonego misterium, jak i szczególnych potrzeb słuchaczy” (OWMR 65). Z powyższego wynika, iż treścią homilii powinno być przede wszystkim wyjaśnianie czytań biblijnych oraz tekstów modlitw mszalnych z danego dnia. Homilia jest miejscem wyjaśniania, aby lud zgromadzony w świątyni lepiej mógł zrozumieć liturgię mszalną, w której właśnie uczestniczy. Przedmiotem wyjaśniania mogą być również części stałe Mszy św., a zatem wszystkie symbole, postawy i gesty, którymi posługujemy się podczas jej sprawowania.

Homilia musi być zawsze autentycznym świadectwem wiary, które prowadzi do zrozumienia i pogłębienia wiary u słuchaczy oraz mobilizuje ich do postawy prawdziwie chrześcijańskiej w życiu codziennym. Zatem w homilii słuchacz winien znaleźć lepsze zrozumienie samej liturgii oraz jej tekstów, co powinno prowadzić do pogłębienia własnej wiary oraz umocnienia życia moralnego.

Czas głoszenia homilii

W starożytności Eucharystia sprawowana była wyłącznie w niedziele i święta, a podczas każdej Eucharystii głoszona była homilia, gdyż traktowano ją jako integralną część Mszy św. Dziś prawodawca kościelny stwierdza, że „w niedziele i obowiązujące święta homilię należy głosić podczas wszystkich Mszy sprawo­wanych z udziałem ludu; można ją opuścić jedynie z bardzo ważnego powodu. Bardzo zaleca się głoszenie homilii w innych dniach, zwłaszcza w dniach powszednich Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego, a także w innych dniach świątecznych i przy innych okazjach, w których wierni liczniej gromadzą się w kościele” (OWMR 66).

Miejsce głoszenia homilii

Chociaż do dziś powszechną jest praktyka głoszenia homilii z ambony to jednak właściwym miejscem głoszenia homilii jest katedra biskupa (krzesło biskupa) lub miejsce przewodniczenia, gdyż miejsca te ze swej natury są przeznaczone do nauczania ludu i wyjaśniania prawd wiary. Miejsce przewodniczenia ukazuje także specyficzną rolę w zgromadzeniu liturgicznym tego, który głosi homilię.

Homilista

Pierwszym homilistą, czyli tym który podczas liturgii głosi homilię jest pasterz lokalnego Kościoła, czyli biskup diecezjalny. Z jego mandatu homilię mogą głosić prezbiterzy zwłaszcza podczas tych celebracji, w których obecność biskupa jest niemożliwa. W posłudze głoszenia słowa Bożego biskupa i jego prezbiterium mogą wspomagać diakoni. Zawsze jednak domaga się, aby homilię głosił ten, który przewodniczy liturgii. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego mówi wprost: „Homilię winien z zasady głosić kapłan celebrujący. Może on ją zlecić kapłanowi koncelebrującemu lub niekiedy, zależnie od okoliczności, także diakonowi, nigdy zaś osobie świeckiej. W szczególnych przypadkach i ze słusznej przyczyny homilię może wygłosić także biskup lub prezbiter, który uczestniczy w celebracji, choć nie może koncelebrować” (OWMR 66).

W czasach Ojców Kościoła homilia była przypisana z zasady biskupowi. Tylko on miał prawo głosić homilię podczas zgromadzenia liturgicznego. Podczas nieobecności biskupa, Mszę św. dla ludu celebrował wyznaczony przez niego prezbiter, a w czasie homilii jeden z diakonów czytał tekst napisany wcześniej przez biskupa lub homilię któregoś z wielkich Ojców Kościoła.

Wymiar teologiczny

Na zakończenie należy podkreślić związek homilii z liturgią. Liturgia, a więc czytania z Pisma św., teksty modlitw liturgicznych oraz obrzędy stanowią materię dla homilii. Dzięki homilii liturgia ma stać się dla wiernych bardziej czytelna i zrozumiała. Homilia jest częścią liturgii i wszystkie przymioty jakie posiada Liturgia stają się przymiotami samej homilii, a zatem podczas homilii nie przemawia człowiek, ale sam Chrystus obecny i działający w Liturgii. Homilista staje zatem przed wielkim wyzwaniem: słowa jego muszą być niejako słowami samego Boga, a może się tak stać jedynie wtedy jeśli będzie on autentycznie naśladowcą Chrystusa nieustannie wsłuchującym się w Jego słowa i żyjącym zgodnie z tym co naucza. Prawdę tę streszczają słowa jakie biskup wypowiada podczas wręczania Ewangeliarza nowowyświęconym diakonom: „Przyjmij Chrystusową Ewangelię, której głosicielem się stałeś; wierz w to, co będziesz czytać, nauczaj tego, w co uwierzysz, i pełnij to, czego będziesz nauczać” (Obrzędy święceń s. 243).