Zanim przejdziemy do szczegółowego omówienia Modlitwy Eucharystycznej, jej struktury i znaczenia poszczególnych jej elementów, oraz dokonamy próby scharakteryzowania poszczególne Modlitwy Eucharystyczne, które znajdują się w Mszale Rzymskim dla diecezji polskich, trzeba nam na wstępie poznać ogólną historię Modlitwy Eucharystycznej i jej znaczenie teologiczno-liturgiczne.

Na początek musimy zapoznać się z treścią numeru 78 Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego, który w zwięzły sposób charakteryzuje nam sens i znaczenie tej części Mszy: „Teraz rozpoczyna się Modlitwa eucharystyczna, czyli modlitwa dziękczynienia i uświęcenia, która jest ośrodkiem i szczytem całej celebracji. Kapłan wzywa lud, aby wzniósł serca do Pana, oraz jednoczy go z sobą w modlitwie i dziękczynieniu, jakie w imieniu całej wspólnoty zanosi do Ojca przez Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym. Znaczenie tej modlitwy polega na tym, aby całe zgromadzenie wiernych zjednoczyło się z Chrystusem w głoszeniu wielkich dzieł Bożych i w składaniu Ofiary. Modlitwa eucharystyczna domaga się, aby wszyscy wsłuchiwali się w nią w pełnym czci skupieniu”.

Teologia

Modlitwa Eucharystyczna jest szczytem i ośrodkiem całej celebracji Mszy Świętej. Żadna inna modlitwa mszalna nie ma tak wielkiego znaczenia w całej celebracji jak właśnie Modlitwa Eucharystyczna zwana także anaforą.

Modlitwa ta posiada dwa wymiary. Po pierwsze jest to modlitwa dziękczynna (jak sama nazwa wskazuje; greckie słowo eucharystia oznacza dziękczynienie), w której wspomnienie wielkich dzieł Boga (anamneza) łączy się z uwielbieniem Boga. Po drugie jest to modlitwa uświęcenia, w której nie tylko złożone dary chleba i wina przemieniają się w Ciało i Krew Chrystusa, ale przede wszystkim to lud zgromadzony na Eucharystii dostępuje uświęcenia przez wylanie Ducha Świętego.

Każda modlitwa chrześcijańska, w tym także anafora, jest skierowana do Boga Ojca przez Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym. Tę prawdę przypomina nam OWMR w numerze 78 (powyżej cytowanym). Zagadnieniu temu poświęcimy osobny artykuł, kiedy omawiać będziemy doksologie kończącą tę modlitwę.  

Pojęcie anafora

Jak wspomnieliśmy wyżej Modlitwę Eucharystyczną nazywamy także anaforą. Pojęcie to funkcjonuje zwłaszcza w liturgiach Kościołów wschodnich. Greckie słowo anafora (od czasownika anafero) oznacza „podnoszenie do góry, wznoszenie", a także, w sensie przenośnym, „składanie ofiary, ofiarowanie".

Słowo anafora bardzo dobrze oddaje duchowy sens tej najważniejszej modlitwy we Mszy św. zwanej niekiedy Wielką Modlitwą. Rzeczywiście już od pierwszych słów tej modlitwy całe zgromadzenie liturgiczne jest wezwane do wznoszenia serc do Boga. „W górę serca!” wyśpiewuje celebrans w dialogu przedprefacyjnym. Z każdym kolejnym słowem wyśpiewywanym podczas tej modlitwy napięcie stopniowo rośnie osiągając swój punkt kulminacyjny w epiklezie i w opisie ustanowienia, zwanym konsekracją.

Historia

Najstarsza udokumentowana anafora, która przetrwała do naszych czasów to Anafora z papirusu Strassburga (gr. 254), która pochodzi z Kościoła Aleksandrii i wyprzedza w czasie słynną aleksandryjską anaforę św. Marka ponieważ datowana jest na rok 200 po Chrystusie. To najstarszy pozabiblijny przekaz tradycji eucharystycznej Kościoła.

Struktura tej wczesnoaleksandryjskiej anafory powtarza żydowskie błogosławieństwa. Anafora składa się z trzech części: dziękczynienia za stworzenie (1), złożenia ofiary przez Chrystusa (2) i modlitw wstawienniczych (3). W tej starożytnej anaforze brak jeszcze opowiadania o ustanowieniu, anamnezy, epiklezy oraz hymnu Sanctus. Te elementy w anaforach zaczęły pojawiać się stopniowo w III i IV wieku.

Do IV wieku wszystkie modlitwy są improwizowane głównie ze względów ekonomicznych, pergamin jest bardzo drogim materiałem a ręczne przepisywanie ksiąg jest czasochłonne. W tym czasie nie ma ściśle ustalonego kanonu. Kapłani bazują na tradycji przekazywanej ustnie. Pewne świadectwa o tym okresie przekazują nam nieliczne dzieła Ojców Kościoła takie jak Didache, Tradycja Apostolska, Apologia św. Justyna i dzieło De Sacramentis św. Ambrożego.

To ostatnie dzieło jest szczególnie ważne dla liturgii Kościoła Zachodniego ze względu na znajdujący się w nim Kanon Rzymski, najstarszą Modlitwę Eucharystyczną zachodniego chrześcijaństwa. Po niewielkich, głównie stylistycznych poprawkach dokonanych przez papieża Grzegorza Wielkiego modlitwa ta na stałe weszła do liturgii łacińskiej i nieprzerwanie była odmawiana, aż do reformy papieża Pawła VI. Ten ostatni zezwolił na używanie podczas Eucharystii innych Modlitw Eucharystycznych przygotowanych w duchu odnowy liturgicznej i zatwierdzonych przez Stolicę Apostolską. Od pierwszego wydania Mszału Rzymskiego w roku 1970 kapłani mają do dyspozycji, poza Kanonem Rzymskim, trzy nowe anafory. W kolejnych edycjach Mszału dodano jeszcze sześć kolejnych.

Odmienną niż na zachodzie swoją historię mają anafory Kościołów wschodnich. Na Wschodzie nigdy nie było jednaj Modlitwy Eucharystycznej, którą posługiwałyby się wszystkie Kościoły. Tutaj od samego początku istniała mnogość anafor. Każdy patryjarchat rozwijał swoje własne odrębne teksty modlitw, mało tego w każdym Kościele lokalnym posługiwano się naprzemiennie kilkoma lub kilkunastoma anaforami. I o ile liturgia bizantyjska posługuje się tylko dwoma anaforami (św. Bazylego Wielkiego i św. Jana Chryzostoma) to egipska ma ich już 17, a liturgia zachodniosyryjska ponad 70.

Struktura

Ogólna struktura każdej Modlitwy Eucharystycznej:
1.    Dialog przedprefacyjny
2.    Prefacja
3.    Aklamacja „Święty”
4.    Postsanctus i Epikleza
5.    Anamneza (z opisem ustanowienia i konsekracją)
6.    Aklamacja po przeistoczeniu
7.    Ofiarowanie
8.    Wspomnienie Świętych oraz żywych i zmarłych (intercesje)
9.    Doksologia
10.    Aklamacja „Amen”.

Poszczególne elementy wchodzące w skład modlitwy eucharystycznej i ich duchowe znaczenie dla wiernych omówimy w kolejnych artykułach. Następnie postaramy się scharakteryzować wszystkie dziesięć Modlitw Eucharystycznych, które znajdują się w Mszale Rzymskim dla diecezji polskich.