Definicja

Na początku naszych rozważań o hierarchii kościelnej należy sobie postawić pytanie czym jest hierarchia? Co kryje się pod pojęciem „hierarchii kościelnej”?

Słowo „hierarchia” – idąc za definicją Słownika Języka Polskiego PWN – oznacza „układ elementów jakiejś struktury uporządkowany od najwyższych do najniższych według określonego kryterium”[i]. A zatem mówiąc o hierarchii nie można nam zapomnieć, że idzie tu o pewien porządek. Układ hierarchiczny jest obecny nie tylko we wspólnocie Kościoła, ale również w takich instytucjach jak wojsko, służba zdrowia, straż, policja, urzędy państwowe, a nawet szkolnictwo. Każda duża firma wprowadza system hierarchiczny swoich struktur dla lepszego i efektywniejszego działania.

Wróćmy jednak do „hierarchii kościelnej”. Czym ona jest? I tu posłużmy się kolejną definicją w świetle, której hierarchia kościelna jest to „uszeregowanie wedle zależności personalnej duchownych” (zob. Wikipedia: „Hierarchia kościelna”). Autor tej definicji dodaje, że ma ona współcześnie znaczenie bardziej symboliczne wynikające z tradycji niż rzeczywiste. Ale jest naprawdę?

Historia

Powróćmy do początków. Kształtowanie się hierarchii kościelnej nie jest wymysłem czysto ludzkim i nie pojawiło się w chrześcijaństwie w ostatnim czasie, bowiem swoimi początkami sięga czasów Jezusa Chrystusa.

Wszystkie Ewangelie wspominają wybór dwunastu apostołów spośród rzeczy uczniów Chrystusa (por. Mt 10,1-4; Mk 3,13-19; Łk 6,12-16). Tych dwunastu stanowi początek hierarchii kościelnej. Uważny czytelnik Biblii zauważy, że z grona apostołów Jezus wybiera trzech uczniów: Piotra, Jakuba i Jana, i czyni ich świadkami niezwykłych wydarzeń: wskrzeszenia córki Jaira (Mk 5,21-24.35-43), przemienienia na górze (Mk 9,2-11) oraz modlitwy w Ogrodzie Oliwnym (Mk 14,32-42). Spośród tycz trzech wyróżnił jeszcze Apostoła Piotra, gdy wskazał, że to właśnie na nim zbuduje swój Kościół i to jemu da klucze królestwa Bożego (Mt 16,15-19). A zatem w samym gronie apostołów mamy do czynienia z pewną hierarchią: Najpierw Piotr jako głowa Kościoła; potem Piotr wraz z Jakubem i Janem (filarami Kościoła); i wreszcie całe Kolegium Dwunastu Apostołów.

Kolegium to jest dla pierwszych chrześcijan tak ważne, że po sprzeniewierzeniu się Judasza Iskarioty, jeszcze przed Zesłaniem Ducha Świętego, Piotr postanawia uzupełnić grono apostołów. Miejsce Judasza zajmuje Maciej Apostoł (Dz 1,15-26). Dzieje Apostolskie i pozostałe pisma Nowego Testamentu ukazują nam trójstopniową hierarchię Kościoła pierwszego wieku. W Dziejach Apostolskich czytamy jak apostołowie dokonują ustanowienia siedmiu diakonów, dla spełniania posługi względem wdów i sierot (Dz 6,1-7). O starszych (prezbiterach) jako pomocnikach biskupów w Nowym Testamencie mowa jest wielokrotnie (Dz, 14,23; 20,17; 1 Tm 4,14; 5,17.19;1 P 5,1; 2 J 1,1; Jk 5,14; Ap 4,4; 11,6). Również o biskupach znajdujemy w Biblii kilka wzmianek (Dz 20,28; 1 Tm 3,1-2; Tyt 1,7; Flp 1,1). Raz także sam Jezus jest nazwany „biskupem dusz” (1 P 2,25).

Zatem już od czasów apostolskich mamy do czynienia z trójstopniową hierarchią kościelną. Apostołowie ustanawiają dla wspólnot lokalnych biskupów, swoich następców, którzy są – jak na to wskazuje grecki rzeczownik episkopos – strażnikami i opiekunami Kościołów lokalnych. Ci z kolei ustanawiają sobie pomocników w osobach prezbiterów i diakonów. Słowo prezbiter (gr. presbiteros) oznacza starszego i do jego zadań należało nauczanie i sprawowanie w imieniu biskupa Eucharystii. Słowo diakon (gr. diakonos) oznacza sługę i jego głównym zadaniem była pomoc charytatywna. Ta trójstopniowa hierarchia pozostała aż do naszych czasów.

Sakrament święceń

Podobnie jak w czasach apostolskich także i dziś ordynacji na urząd biskupa, prezbitera czy diakona dokonuje się poprzez obrzęd nałożenia rąk. Obrzęd ten nazywamy sakramentem święceń. Gest nałożenia rąk wyraża: wybór i przyjęcie do grona duchowieństwa oraz udzielenie charyzmatu Ducha Świętego do pełnienia posługi. Sakrament święceń jako jedyny spośród sakramentów jest trójstopniowy: święcenia w stopniu diakonatu, prezbiteriatu i episkopatu. Podobnie jak sakramenty chrztu i bierzmowania sakrament święceń wyciska na wyświęcanym niezatarty charyzmat to znaczy, że ważnie wyświęcony mężczyzna pozostaje takim nawet po zdjęciu z urzędu.  

Współpraca i posłuszeństwo

Myśląc o hierarchii myślimy o pewnej zależności personalnej. Diakon czy prezbiter nie pełnią swojej funkcji w Kościele całkowicie niezależnie, pełnią ją w łączności z biskupem i w swojej posłudze są od niego zależni. To na biskupie spoczywa odpowiedzialność za cały Kościół lokalny, za swoją diecezję. To on wyznacza zadania hierarchą niższych stopni dla zapewnienia jak najlepszej opieki duszpasterskiej wiernym.

Sam biskup, choć jest głową Kościoła diecezjalnego, również nie jest całkowicie niezależny. Urząd, który pełni został mu powierzony przez Chrystusa i dlatego winien go pełnić w komunii z Biskupem Rzymu (papieżem) i całym Kolegium Biskupów oraz w całkowitym posłuszeństwie Chrystusowi i Jego Ewangelii dla dobra powierzonych mu wiernych.

W tym miejscu nie można również zapomnieć o słowach Chrystusa wskazujących na równość wszystkich jego wyznawców: „jeden jest waszym nauczycielem (Chrystus), a wy wszyscy jesteście braćmi” (Mt 23,8). Ta więź braterstwa łączy wszystkich duchownych i świeckich w chrystusowym Kościele i wynika ona z przykazania miłości, które jest fundamentem chrześcijaństwa. Prawdę tę pięknie zobrazował św. Paweł w Pierwszym Liście do Koryntian (r. 12), gdzie pisze o Kościele jako jednym organizmie składającym się z wielu członków, które pełnią różne funkcję, ale zjednoczone w komunii miłości służą sobie nawzajem dla budowania Ciała Chrystusowego jakim jest Kościół.

Urzędy i tytuły honorowe

Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego z roku 1983[ii] precedencja w Kościele katolickim przedstawia się następująco: Największą władzę w Kościele posiada Wikariusz Chrystusa na ziemi i następca św. Piotra – Papież, czyli biskup Rzymu. Następnie kardynałowie biskupi, prezbiterzy i diakoni choć nie posiadają żadnej władzy poza udziałem w konklawe zachowują ten tytuł jako wyraz szczególnej więzi z Ojcem Świętym. Nuncjusze apostolscy, którzy są legatami papieża i reprezentują Jego osobę w różnych krajach świata.

Dla kierowania sprawami Kościołów lokalnych różnych obrządków powoływani są patriarchowie i arcybiskupi więksi. Innym tytułem honorowym jest tytuł prymasa przywiązany do jakieś znaczącej stolicy biskupiej w danym kraju, np. Prymasem Polski jest arcybiskup metropolita gnieźnieński – ze względu na historyczne znaczenie tej stolicy oraz znajdujące się tam relikwie św. Wojciecha, głównego Patrona Polski. Zadaniem Przewodniczącego Episkopatu jest zwoływanie posiedzeń wszystkich Biskupów danego terytorium celem lepszej wzajemnej współpracy.

Kościół lokalny dzieli się na metropolie, które składają się z kilku (2-5) diecezji. Na czele metropolii stoją arcybiskupi metropolici, a na czele diecezji (lub eparchii) biskupi diecezjalni (lub eparchowie). Niektórzy z biskupów otrzymują honorowy tytuł arcybiskupa ze względu na jakieś szczególne zasługi dla Kościoła powszechnego. Z biskupem diecezjalnym w świetle Prawa kanonicznego zrównani są: prałat terytorialny, opat terytorialny, wikariusz apostolski, prefekt apostolski i administrator apostolski (jeśli administratura jest erygowana na stałe), oraz biskup polowy. Wszyscy oni sprawują pieczę nad jakąś grupą wiernych albo na wyznaczonym terytorium, albo też jako prałatura personalna (grupa wiernych bez konkretnego terytorium, np. ordynariat polowy Wojska Polskiego).

Biskupom diecezjalnym pomagają wypełnianiu swojej posługi na terenie diecezji biskupi koadiutorzy, pomocniczy i tytularni oraz wikariusze generalni, wikariusze biskupi i wikariusze sądowi. Ta ostatnia grupa (wikariusze) nie zawsze posiadają święcenia biskupie.

Pozostali hierarchowie kościelni to ci, którzy nie posiadają święceń biskupich. I wśród nich najwyższy urząd pełnią przełożeni wyżsi instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego na prawie papieskim (również laickich) czyli generał i prowincjał.

Tytuły honorowe jakie otrzymuję niektórzy prezbiterzy to: protonotariusze apostolscy, których jest siedmiu i należą do grona ścisłych współpracowników Ojca Świętego, ponad to Papież może mianować na wniosek biskupa diecezjalnego protonotariuszem apostolskim nadliczbowym któregoś prezbitera za jakieś szczególne zasługi. W kościołach wschodnich najwyższą godnością dla prezbitera jest honorowy tytuł protoprezbitera. Następnie tytuły honorowe to infułaci i mitraci (w Kościołach wschodnich) mają oni przywilej noszenia podczas liturgii infuły lub mitry i stąd bierze się ich nazwa. Kolejnymi tytułami honorowymi nadawanymi przez papieża za jakieś szczególne zasługi to prałat honorowy Jego Świątobliwości i kapelan honorowy Jego Świątobliwości, potocznie nazywani prałatami. Tytułem honorowym już praktycznie niestosowanym jest archiprezbiter, dawniej ten tytuł nosili dziekani, dziś przysługuje on jedynie kardynałom-rektorom bazylik większych. Ostatnim tytułem honorowym nadawanym przez biskupa diecezjalnego jest kanonik.

Z podziałem administracyjnym diecezji na dekanaty wiąże się funkcja wikariusza rejonowego, czyli dziekana, wcześniej nazywanego archiprezbiterem wiejskim. Dekanaty składają się z kilku parafii (ok. 10), a na czele każdej z nich stoi proboszcz, który często posiada pomocnika w wypełnianiu swojego urzędu, czyli wikariusza parafialnego. Zależność pomiędzy wikariuszem parafialnym a proboszczem jest analogiczna do zależności biskupa pomocniczego od biskupa diecezjalnego.

Kolejnym stopniem posługiwania jest diakon i także wśród diakonów występują dwa tytuły honorowe archidiakon, który dawniej zajmował się administrowaniem diecezją, oraz protodiakon, w Kościołach wschodnich tytuł honorowy dla szczególnie gorliwych wykonywaniu posługi diakońskiej, a w Kościele rzymsko-katolickim tytuł ten nosi najstarszy z kardynałów-diakonów, który m.in. ogłasza imię nowowybranego papieża. W Kościołach wschodnich do duchowieństwa zalicza się także minorzystów, czyli subdiakonów, akolitów, kantorów, lektorów i cerofaniuszy, a w dawnym rycie rzymskim duchownymi niższych stopni byli subdiakon, akolita, egzorcysta, lektor i ostiariusz.

Hierarchia zakonna przedstawia się następująco: Najwyższym przełożonym jest generał lub protoarchimandryta na wschodzie, potem prowincjał, który stoi na czele prowincji, a następnie opat lub jego wschodni odpowiednik archimandryta oraz przeor, rektor wspólnoty domowej lub ihumen (w Kościołach wschodnich).