OBRZĘDY POKUTY
WPROWADZENIE TEOLOGICZNE I PASTORALNE
MISTERIUM POJEDNANIA W DZIEJACH ZBAWIENIA
1. Bóg Ojciec okazał swoje miłosierdzie przez Chrystusa, jednając z sobą wszystko, co jest na ziemi i co jest w niebie, przywracając pokój przez Jego krew przelaną na krzyżu [1].
Syn Boży, stawszy się człowiekiem, przebywał między ludźmi, aby wyzwolić ich z niewoli grzechu [2] i wezwać z ciemności do swojego przedziwnego światła [3]. Swoje dzieło na świecie rozpoczął od głoszenia pokuty wzywając: "Nawracajcie się i wierzcie Ewangelii" (Mk 1,15). To wezwanie do pokuty, które już przedtem rozbrzmiewało w ustach proroków, przez nawoływanie Jana Chrzciciela przygotowało serca ludzi na nadejście królestwa Bożego. Przyszedł on "głosząc chrzest pokuty na odpuszczenie grzechów" (Mk 1,4).
Jezus zaś nie tylko wzywał ludzi do pokuty, aby porzucili grzechy i z całego serca nawrócili się do Boga [4], lecz także przyjmując grzeszników, pojednał ich z Ojcem [5].
Uzdrawiał również chorych, aby dać dowód, że ma władzę odpuszczania grzechów [6]. Wreszcie sam umarł za nasze grzechy i zmartwychwstał dla naszego usprawiedliwienia [7]. Rozpoczynając zbawczą mękę, w tę noc, w której został wydany [8], ustanowił Ofiarę Nowego Przymierza w swojej Krwi na odpuszczenie grzechów [9], a po zmartwychwstaniu zesłał Ducha Świętego na Apostołów, aby mieli władzę odpuszczania i zatrzymywania grzechów [10]; powierzył im również posłannictwo głoszenia w swoim imieniu pokuty i odpuszczania grzechów wszystkim narodom [11].
Piotr, któremu Chrystus powiedział: "Tobie dam klucze królestwa niebieskiego, cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a cokolwiek rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie" (Mt 16,19), posłuszny poleceniu Pana, w dniu Pięćdziesiątnicy głosił odpuszczenie grzechów przez chrzest: "Nawróćcie się i niech każdy z was ochrzci się w imię Jezusa Chrystusa na odpuszczenie grzechów waszych" (Dz 2,38) [12]. Od tego dnia Kościół nigdy nie przestał wzywać ludzi do nawrócenia z grzechów i przez sprawowanie pokuty ukazywać zwycięstwa Chrystusa nad grzechem.
2. To zwycięstwo nad grzechem jaśnieje przede wszystkim w chrzcie, przez który dawny Człowiek zostaje ukrzyżowany razem z Chrystusem dla zniszczenia skażonej grzechem natury po to, byśmy już więcej nie byli w niewoli grzechu, lecz zmartwychwstając z Chrystusem żyli odtąd dla Boga [13]. Dlatego Kościół wyznaje wiarę "w jeden chrzest na odpuszczenie grzechów".
W ofierze Mszy uobecnia się męka Chrystusa, a Kościół ofiaruje Bogu na zbawienie całego świata Ciało za nas wydane oraz Krew wylaną na odpuszczenie grzechów. W Eucharystii bowiem Chrystus jest obecny i złożony na ołtarzu jako "ofiara naszego pojednania" [14], aby przez Ducha Świętego "zjednoczyć nas wszystkich" [15].
Ponadto, nasz Zbawiciel, Jezus Chrystus, powierzając swoim Apostołom oraz ich następcom władzę odpuszczania grzechów, ustanowił w swoim Kościele sakrament pokuty, aby wierni, którzy po chrzcie świętym popełniają grzechy mogli pojednać się z Bogiem przez odnowienie w łasce [16] , Kościół bowiem ma "i wodę, i łzy: wodę chrztu i łzy pokuty" [17].
POJEDNANIE PENITENTÓW W ŻYCIU KOŚCIOŁA
KOŚCIÓŁ ŚWIĘTY A ZARAZEM ZAWSZE POTRZEBUJĄCY OCZYSZCZENIA
3. Chrystus który "umiłował Kościół i wydał za niego samego siebie aby go uświęcić" (Ef 5,25-26), zjednoczył go z sobą jak oblubienicę [18]. Kościół, który jest Jego ciałem i pełnią, napełnia swoimi Bożymi darami [19] i przez niego na wszystkich rozlewa łaskę i prawdę.
Członkowie Kościoła podlegają jednak pokusom i często popadają w grzechy. Podczas gdy Chrystus święty, niewinny, niepokalany (Hbr 7,26) nie znał grzechu (2 Kor 5,21), lecz przyszedł dla przebłagania jedynie za grzechy ludu (por. Hbr 2,17), Kościół obejmujący w swoim łonie grzeszników, święty i zarazem ciągle potrzebujący oczyszczenia, ustawicznie podejmuje pokutę i odnowę" [20].
POKUTA W ŻYCIU I LITURGII KOŚCIOŁA
4. Lud Boży na liczne i różne sposoby podejmuje i pełni nieustanną pokutę. Uczestnicząc w cierpieniach Chrystusa przez cierpliwość [21], spełniając dzieła miłosierdzia i miłości [22], z dnia na dzień coraz bardziej się nawracając według Ewangelii Chrystusa, staje się w świecie znakiem nawrócenia do Boga.
Kościół wyraża to swoim życiem i sprawuje w swojej liturgii, gdy wierni wyznają, że są grzesznikami, i proszą o przebaczenie Boga i braci, jak dzieje się to w nabożeństwach pokutnych, w głoszeniu słowa Bożego, w modlitwie i w elementach pokutnych liturgii eucharystycznej [23]. W sakramencie pokuty wierni "otrzymują od miłosierdzia Bożego przebaczenie zniewagi wyrządzonej Bogu i równocześnie jednają się z Kościołem, któremu grzesząc zadali ranę, a który przyczynia się do ich nawrócenia miłością, przykładem i modlitwą" [24].
POJEDNANIE Z BOGIEM I KOŚCIOŁEM
5. Ponieważ grzech jest obrazą Boga, która zrywa przyjaźń z Nim, pokuta "zmierza ostatecznie do tego, abyśmy ukochali Boga i całkowicie się Jemu powierzyli" [25].
Grzesznik, który dzięki łasce miłosiernego Boga wchodzi na drogę pokuty, wraca do Ojca, który "pierwszy nas umiłował" (J 4,19), do Chrystusa, który wydał samego siebie za nas [26], i do Ducha Świętego, który obficie został na nas wylany [27].
Jednakże z niezbadanej i łaskawej tajemnicy Bożego zrządzenia ludzie są połączeni z sobą nadprzyrodzoną więzią, wskutek czego grzech jednego szkodzi także wszystkim [28], podobnie jak świętość jednego przynosi dobrodziejstwa wszystkim" . Dlatego pokuta niesie z sobą także pojednanie z braćmi, którym grzech zawsze szkodzi.
Ludzie popełniając niesprawiedliwość, działają często wspólnie. Podobnie w pełnieniu pokuty wspomagają się wzajemnie, aby uwolnieni od grzechu przez łaskę Chrystusa, razem z wszystkimi ludźmi dobrej woli mogli działać na rzecz sprawiedliwości i pokoju w świecie.
SAKRAMENT POKUTY I JEGO CZĘŚCI
6. Chrześcijanin, który po grzechu pod wpływem Ducha Świętego przystępuje do sakramentu pokuty, powinien przede wszystkim całym sercem nawrócić się do Boga. To wewnętrzne nawrócenie serca, zawierające żal za grzechy i postanowienie nowego życia, wyraża się przez wyznanie grzechów wobec Kościoła, przez należyte zadośćuczynienie i poprawę życia.
Bóg zaś udziela odpuszczenia grzechów za pośrednictwem Kościoła, który działa przez posługę kapłanów [29].
a) Żal za grzechy
Między aktami pokutującego pierwsze miejsce zajmuje żal, czyli "ból duszy i obrzydzenie sobie popełnionego grzechu z postanowieniem niegrzeszenia na przyszłość" [30]. Albowiem "do Królestwa Chrystusa możemy wejść tylko przez "metanoję", to jest przez wewnętrzną przemianę całego człowieka, dzięki której zaczyna on właściwie myśleć, sądzić i układać swoje życie, przeniknięty tą świętością i miłością Boga, które w Jego Synu zostały ostatecznie objawione oraz w pełni nam udzielone (por. Hbr 1,2; Kol 1,19 et passim; Ef 1,23)" [31].
Prawdziwość pokuty zależy od tej skruchy serca. Nawrócenie powinno dotknąć wnętrza człowieka, aby go coraz głębiej oświecać i coraz bardziej upodabniać do Chrystusa.
b) Spowiedź
Do sakramentu pokuty należy wyznanie grzechów, pochodzące z prawdziwego poznania siebie wobec Boga i z żalu za grzechy. To wewnętrzne badanie serca i zewnętrzne oskarżenie powinno się odbywać w świetle Bożego miłosierdzia. Spowiedź wymaga od penitenta woli otwarcia swojego serca przed sługą Bożym, od spowiednika zaś duchowej umiejętności sądzenia, dzięki której działając w imieniu Chrystusa, na podstawie władzy kluczy odpuszcza lub zatrzymuje grzechy [32].
c) Zadośćuczynienie
Dopełnieniem prawdziwego nawrócenia jest zadośćuczynienie za winy, poprawa życia oraz naprawa szkód [33].
Rodzaj i miara zadośćuczynienia powinny być dostosowane do penitenta, aby każdy naprawił porządek, który naruszył, i został uzdrowiony z choroby, na którą cierpiał, odpowiednim lekarstwem. Pokuta powinna być zatem rzeczywiście lekarstwem na grzech i środkiem do odnowy życia. W ten sposób penitent "zapominając o tym, co jest poza nim" (Flp 3,13) na nowo włącza się w misterium zbawienia i wytęża siły ku temu, co jest przed nim.
d) Rozgrzeszenie
Grzesznikowi, który w sakramentalnej spowiedzi okazuje swoje nawrócenie słudze Kościoła, Bóg udziela przebaczenia przez znak rozgrzeszenia i w ten sposób sakrament pokuty zostaje dopełniony. Zgodnie z Bożym planem, według którego ukazała się ludziom dobroć i miłość Zbawiciela - naszego Boga [34], Bóg chce przez widzialne znaki udzielić nam zbawienia i powtórnie odnowić zerwane przymierze. Przez sakrament pokuty Ojciec przyjmuje Syna, który do Niego wraca, Chrystus bierze na ramiona zgubioną owcę i odnosi do owczarni, a Duch Święty na nowo uświęca swoją świątynię albo pełniej w niej zamieszkuje. Ukazuje się to przez odnowione lub gorliwsze uczestnictwo w uczcie Pańskiej, którą Kościół z radością sprawuje po powrocie syna wracającego z daleka [35].
KONIECZNOŚĆ I UŻYTECZNOŚĆ SAKRAMENTU POKUTY
7. Podobnie jak różne i rozliczne są rany, które grzech powoduje w życiu jednostki i społeczności, tak różne są lekarstwa, które przynosi nam pokuta. Ci, którzy przez ciężki grzech odeszli od zjednoczenia z Bogiem w miłości, przez sakrament pokuty wracają do życia. Ci, którzy wpadają w grzechy powszednie, codziennie doświadczając swojej słabości, przez częste przyjmowanie sakramentu pokuty nabierają sił, aby dojść do pełnej wolności dzieci Bożych.
a) Aby przyjąć zbawienne działanie sakramentu pokuty, zgodnie z wolą miłosiernego Boga, wierny powinien wyznać kapłanowi szczegółowo wszystkie grzechy ciężkie, które sobie przypomina po zbadaniu sumienia [36].
b) Częste i staranne korzystanie z tego sakramentu jest bardzo użyteczne dla zwalczania grzechów powszednich. Nie jest to bowiem tylko powtarzanie obrzędów ani psychologiczne ćwiczenie, lecz nieustanna troska o doskonalenie łaski chrztu, abyśmy nosząc w naszym ciele umartwienie Jezusa Chrystusa, coraz bardziej ukazywali w sobie życie Jezusa [37].
Penitenci, którzy oskarżają się z grzechów powszednich, powinni się starać przez takie spowiedzi w doskonalszy sposób upodabniać się do Chrystusa i wierniej ulegać głosowi Ducha Świętego. Aby ten zbawienny sakrament mógł rzeczywiście oddziaływać na chrześcijan, konieczne jest, aby wywierał wpływ na całe ich życie i pobudzał do gorliwszej służby Bogu i braciom.
Sprawowanie tego sakramentu zawsze jest aktem, w którym Kościół wyznaje swoją wiarę, wyraża Bogu wdzięczność za wolność, jaką nas Chrystus obdarzył [38], i zmierzając na spotkanie z Chrystusem, składa swoje życie jako duchową ofiarę na chwałę Boga.
OBOWIĄZKI I CZYNNOŚCI PRZY POJEDNANIU PENITENTÓW
OBOWIĄZKI WSPÓLNOTY W SPRAWOWANIU POKUTY
8. Cały Kościół, jako lud kapłański, w różny sposób współdziała w dziele pojednania, które zostało mu powierzone przez Boga. Nie tylko bowiem wzywa do pokuty przez głoszenie słowa Bożego, lecz także wstawia się za grzeszników i z macierzyńską troską i staraniem pomaga penitentowi, aby uznał swoje grzechy, wyznał je i dostąpił miłosierdzia od Boga, który sam tylko może odpuszczać grzechy. Co więcej, sam Kościół staje się narzędziem nawrócenia i rozgrzeszenia penitenta przez posługę, którą Chrystus powierzył Apostołom oraz ich następcom [39].
SZAFARZ SAKRAMENTU POKUTY
9. a) Kościół spełnia sakramentalną posługę pokuty przez biskupów i kapłanów, którzy głosząc słowo Boże wzywają wiernych do nawrócenia oraz ogłaszają i udzielają im odpuszczenia grzechów w imieniu Chrystusa i mocą Ducha Świętego.
Kapłani, wykonując tę posługę, działają w łączności z biskupem i uczestniczą w jego władzy i urzędzie, on bowiem czuwa nad sprawowaniem sakramentu pokuty zgodnie z przepisami [40].
b) Kompetentnym szafarzem sakramentu pokuty jest kapłan, który według prawa kanonicznego ma władzę rozgrzeszania. Wszyscy jednak kapłani, nawet nie aprobowani do słuchania spowiedzi, ważnie i godziwie rozgrzeszają penitentów znajdujących się w niebezpieczeństwie śmierci.
PASTERSKIE WYKONYWANIE TEJ POSŁUGI
10. a) Aby spowiednik mógł spełnić swój obowiązek poprawnie i wiernie, powinien poznać choroby dusz i stosować odpowiednie lekarstwa oraz mądrze wykonywać zadanie sędziego. Powinien zdobyć konieczną do tego wiedzę i roztropność przez wytrwałe studium pod przewodem nauczycielskiego urzędu Kościoła, a przede wszystkim przez modlitwę. Rozeznanie duchów jest bowiem wewnętrznym poznaniem działania Bożego w sercach ludzkich, darem Ducha Świętego i owocem miłości [41].
b) Spowiednik powinien okazywać gotowość do słuchania spowiedzi zawsze, ilekroć wierni słusznie o to proszą [42].
c) Spowiednik przyjmując pokutującego grzesznika i doprowadzając go do światła prawdy, spełnia zadanie ojca, ukazuje ludziom serce Ojca niebieskiego i przedstawia Chrystusa Pasterza. Niech zatem pamięta, że powierzono mu urząd Chrystusa, który dla zbawienia ludzi dokonał z miłosierdzia dzieła odkupienia i swoją mocą jest obecny w sakramentach [43].
d) Spowiednik jako sługa Boży wiedząc, że poznał tajniki sumienia swojego brata zobowiązany jest jak najdokładniej zachować tajemnicę sakramentalną.
PENITENT
11. Doniosłą rolę w tym sakramencie spełnia sam nawracający się wierny. Gdy penitent odpowiednio usposobiony korzysta z tego zbawiennego środka, ustanowionego przez Chrystusa, i wyznaje grzechy, przez swoje akty współdziała w samym sakramencie, który dopełnia się przez słowa rozgrzeszenia wypowiadane przez szafarza w imieniu Chrystusa.
W ten sposób wierny doświadczając w swoim życiu miłosierdzia Bożego i głosząc je, sprawuje razem z kapłanem liturgię Kościoła, który nieustannie się odnawia.
SPRAWOWANIE SAKRAMENTU POKUTY
MIEJSCE SPRAWOWANIA
12. Miejsce, w którym sprawuje się sakrament pokuty i gdzie zasiada spowiednik, określa prawo.
CZAS SPRAWOWANIA
13. Pojednanie pokutujących może się odbywać o każdej porze i w każdym dniu. Wypada jednak, aby wierni znali dni i godziny, w których kapłan jest obecny dla wykonywania tej posługi. Wiernych należy przyzwyczaić, by spowiadali się poza Mszą, zwłaszcza w ustalonych godzinach [44].
Okres wielkiego postu jest bardzo odpowiedni do sprawowania sakramentu pokuty, ponieważ już w popielec rozlega się wobec ludu uroczyste wezwanie: "Nawracajcie się i wierzcie Ewangelii". Wypada zatem kilkakrotnie urządzić w wielkim poście nabożeństwo pokutne i wszystkim wiernym dać okazję do pojednania się z Bogiem i braćmi, aby z odnowionym sercem przeżywali w święte triduum tajemnicę paschalną.
SZATY LITURGICZNE
14. Należy zachować normy ustanowione przez miejscowych ordynariuszy, dotyczące używania szat liturgicznych przy sprawowaniu sakramentu pokuty.
A. OBRZĘD POJEDNANIA JEDNEGO PENITENTA
PRZYGOTOWANIE KAPŁANA I PENITENTA
15. Kapłan i penitent powinni się przygotować do sprawowania sakramentu przede wszystkim przez modlitwę. Kapłan powinien wezwać Ducha Świętego, aby od Niego otrzymać światło i miłość; penitent natomiast powinien zastanowić się, czy jego życie jest zgodne z przykładem i przykazaniami Chrystusa, i prosić Boga o odpuszczenie swoich grzechów.
PRZYJĘCIE PENITENTA
16. Kapłan niech przyjmie penitenta z braterską miłością i ewentualnie niech go pozdrowi uprzejmymi słowami. Następnie penitent czyni znak krzyża mówiąc: "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen". Kapłan może to zrobić razem z nim. Następnie kapłan krótką formułą zachęca penitenta do ufności Bogu. Jeżeli penitent nie jest znany spowiednikowi, niech poda mu swój stan, czas ostatniej spowiedzi, trudności w prowadzeniu życia chrześcijańskiego oraz inne okoliczności, których poznanie jest potrzebne spowiednikowi do wykonania jego posługi.
CZYTANIE SŁOWA BOŻEGO
17. Jeżeli okoliczności za tym przemawiają, kapłan lub sam penitent odczytuje jakiś tekst z Pisma św. Może się to odbyć w czasie przygotowania do sprawowania sakramentu. Słowo Boże oświeca wiernego, aby poznał swoje grzechy, wzywa go do nawrócenia i do ufności w miłosierdzie Boże.
WYZNANIE GRZECHÓW I PRZYJĘCIE ZADOŚĆUCZYNIENIA
18. Penitent wyznaje swoje grzechy rozpoczynając, jeżeli jest taki zwyczaj od formuły spowiedzi powszechnej: "Spowiadam się". Jeżeli zachodzi potrzeba, niech kapłan pomaga penitentowi w całkowitym wyznaniu grzechów, niech go napomni, aby szczerze żałował, że obraził Boga, stosownymi radami niech go wspiera w rozpoczęciu nowego życia i w razie potrzeby poucza o obowiązkach chrześcijańskiego życia.
Jeżeli penitent spowodował szkodę lub zgorszenie, kapłan powinien go nakłonić do postanowienia naprawy tego zła.
Następnie kapłan wyznacza penitentowi zadośćuczynienie, które ma być nie tylko przebłaganiem za przeszłe winy, lecz także pomocą do nowego życia i lekarstwem na chorobę duszy. Dlatego, o ile to możliwe, zadośćuczynienie powinno odpowiadać ciężkości i rodzajowi grzechów.
Właściwym zadośćuczynieniem jest modlitwa, wyrzeczenie, a przede wszystkim usługi oddawane bliźnim i uczynki miłosierdzia. W ten sposób staje się jasne, że grzech i jego odpuszczenie mają charakter społeczny.
MODLITWA PENITENTA I ROZGRZESZENIE KAPŁAŃSKIE
19. Penitent okazuje swoją skruchę i postanowienie nowego życia przez jakąś modlitwę, w której prosi o przebaczenie Boga Ojca. Wypada użyć modlitwy złożonej ze słów Pisma św.
Po modlitwie penitenta kapłan wyciąga ręce lub przynajmniej prawą rękę nad głową penitenta i wypowiada formułę rozgrzeszenia, w której istotne są słowa: "Ja odpuszczam tobie grzechy w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego". Gdy kapłan wymawia końcowe słowa, kreśli nad penitentem znak krzyża.
Formuła rozgrzeszenia (por. nr 46) wskazuje, że pojednanie penitenta ma źródło w miłosierdziu Ojca, ukazuje związek między pojednaniem grzesznika i misterium paschalnym Chrystusa; podkreśla rolę Ducha Świętego w odpuszczeniu grzechów; wreszcie rzuca światło na kościelną stronę sakramentu, ponieważ prosi się o pojednanie z Bogiem i otrzymuje się je przez pośrednictwo Kościoła.
DZIĘKCZYNIENIE I ODESŁANIE PENITENTA
20. Penitent otrzymawszy odpuszczenie grzechów, wysławia miłosierdzie Boże i składa dzięki Bogu krótką inwokacją wyjętą z Pisma św. Następnie kapłan odsyła go w pokoju. Penitent kontynuuje i wyraża swoje nawrócenie przez życie zgodne z Ewangelią Chrystusa i coraz bardziej przeniknięte miłością Boga, "bo miłość zakrywa wiele grzechów" (1 P 4,8).
OBRZĘD SKRÓCONY
21. Gdy potrzeba duszpasterska za tym przemawia, kapłan może opuścić lub skrócić pewne części obrzędu, należy jednak zawsze zachować w całości: wyznanie grzechów i przyjęcie zadośćuczynienia, wezwanie do skruchy (nr 44), formułę rozgrzeszenia i odesłania. Jeżeli zagraża niebezpieczeństwo śmierci, wystarczy, aby kapłan wymówił istotne słowa formuły rozgrzeszenia, mianowicie: "Ja odpuszczam tobie grzechy w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego".
B. OBRZĘD POJEDNANIA WIELU PENITENTÓW
Z INDYWIDUALNĄ SPOWIEDZIĄ I ROZGRZESZENIEM
22. Gdy gromadzi się wielu penitentów, by uzyskać sakramentalne pojednanie, wypada, aby zostali oni przygotowani przez nabożeństwo słowa Bożego.
W tym nabożeństwie mogą wziąć udział także wierni, którzy kiedy indziej przystąpią do sakramentu. Wspólne nabożeństwo jaśniej ukazuje kościelną naturę pokuty. Wierni razem słuchają słowa Bożego, które głosi miłosierdzie Boże i wzywa ich do nawrócenia. Równocześnie badają zgodność swojego życia ze słowem Bożym i wspierają się wzajemnie modlitwą. Gdy każdy wyzna swoje grzechy i otrzyma rozgrzeszenie, wszyscy razem wysławiają Boga za Jego wielkie sprawy dokonane na rzecz ludu, który nabył dla siebie krwią swojego Syna.
W razie potrzeby powinno być obecnych wielu kapłanów, aby mogli w odpowiednich miejscach wysłuchać spowiedzi poszczególnych penitentów i udzielić im rozgrzeszenia.
OBRZĘDY WSTĘPNE
23. Gdy wierni się zgromadzą, można odśpiewać odpowiednią pieśń. Następnie kapłan pozdrawia wiernych, a jeżeli jest to potrzebne, krótko wprowadza ich w nabożeństwo i poucza o porządku, który należy zachować. Może to zrobić inny kapłan lub posługujący.
Następnie kapłan wzywa wszystkich do cichej modlitwy i po chwili milczenia sam odmawia modlitwę.
LITURGIA SŁOWA BOŻEGO
24. Sakrament pokuty powinien się zaczynać od wysłuchania słowa Bożego, bo Bóg przez swoje słowo wzywa do pokuty i doprowadza do prawdziwego wewnętrznego nawrócenia.
Można wybrać jedno lub kilka czytań. Jeżeli wybiera się kilka, między nimi należy śpiewać psalm lub odpowiednią pieśń, albo zachować milczenie, aby ułatwić głębsze zrozumienie słowa Bożego i przyjęcie go w sercach.
Jeżeli jest tylko jedno czytanie, wypada wziąć je z Ewangelii. Należy wybrać przede wszystkim takie czytania, w których:
a) głos Boży wzywa ludzi do nawrócenia i coraz większego upodobnienia się do Chrystusa;
b) staje przed oczami tajemnica pojednania przez śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa i przez dar Ducha Świętego;
c) przedstawia się sąd Boga o tym, co jest dobre i złe w życiu ludzi, aby oświecić i ułatwić zbadanie sumienia.
25. Homilia biorąca za punkt wyjścia tekst Pisma św. powinna doprowadzić wiernych do rachunku sumienia, do odwrócenia się od grzechu i nawrócenia do Boga. Niech przypomni wiernym, że grzech zwraca się przeciw Bogu, przeciw wspólnocie i bliźniemu oraz przeciw samemu grzesznikowi. Dlatego należy przypomnieć:
a) nieskończone miłosierdzie Boże, które jest większe niż wszystkie nasze grzechy i którym się kierując, Bóg ciągle wzywa nas do siebie;
b) potrzebę wewnętrznego nawrócenia, które skłania także do naprawienia szkód spowodowanych przez grzech;
c) społeczny charakter łaski i grzechu, wskutek czego akty pojedynczych chrześcijan w jakiś sposób wpływają na całe Ciało Kościoła;
d) dzieło naszego zadośćuczynienia, które czerpie moc z zadośćuczynienia Chrystusa i oprócz uczynków pokutnych wymaga przede wszystkim okazywania prawdziwej miłości Boga i bliźniego.
26. Po wygłoszeniu homilii należy zachować przez pewien czas milczenie, aby wierni mogli zrobić rachunek sumienia i wzbudzić żal za grzechy. Kapłan, diakon lub inny posługujący może pomagać wiernym krótkimi zdaniami albo modlitwą litanijną, w zależności od ich stanu, wieku itp.
Jeżeli wyda się to właściwe, wspólny rachunek sumienia i wzbudzenie żalu mogą zastąpić homilię. W takim wypadku powinny się rozpocząć wyraźnym nawiązaniem do tekstu Pisma św., który został poprzednio odczytany.
OBRZĘD POJEDNANIA
27. Na wezwanie diakona albo innego posługującego wszyscy klękają albo pochylają się i odmawiają formułę spowiedzi powszechnej (np. "Spowiadam się"); następnie, jeżeli przemawiają za tym okoliczności, stojąc odmawiają modlitwę litanijną albo śpiewają odpowiednią pieśń, która wyraża wyznanie grzechów, skruchę serca, prośbę o przebaczenie oraz ufność w miłosierdzie Boże. Na zakończenie odmawia się modlitwę Pańską, której nigdy nie należy opuszczać.
28. Po odmówieniu modlitwy Pańskiej kapłani udają się na miejsca przeznaczone do słuchania spowiedzi. Penitenci, którzy chcą wyznać grzechy, przystępują do wybranego kapłana i po przyjęciu odpowiedniego zadośćuczynienia otrzymują od niego rozgrzeszenie w formie stosowanej przy pojednaniu jednego penitenta.
29. Po wysłuchaniu spowiedzi kapłani wracają do prezbiterium. Kapłan, który przewodniczy, wzywa wszystkich do dziękczynienia i wysławiania Bożego miłosierdzia. Można je wyrazić psalmem, hymnem lub modlitwą litanijną. Kapłan kończy nabożeństwo modlitwą, wielbiąc Boga za Jego wielką miłość, którą nam okazał.
ODESŁANIE LUDU
30. Po dziękczynieniu kapłan błogosławi wiernych. Następnie diakon albo sam kapłan żegna zgromadzenie.
C. OBRZĘD POJEDNANIA WIELU PENITENTÓW
Z OGÓLNĄ SPOWIEDZIĄ I ROZGRZESZENIEM
ZASADY PRAWNE DOTYCZĄCE UDZIELANIA ROZGRZESZENIA OGÓLNEGO
31. Indywidualna i całkowita spowiedź oraz rozgrzeszenie pozostają jedynym zwykłym sposobem, w jaki wierni mogą się pojednać z Bogiem i Kościołem, chyba że niemożność fizyczna albo moralna uwalnia ich od takiej spowiedzi.
Ze względu na szczególne okoliczności niekiedy zachodzące może się zdarzyć, że wolno albo nawet należy wielu penitentom udzielić rozgrzeszenia ogólnego bez uprzedniej spowiedzi indywidualnej.
Oprócz wypadków, w których grozi niebezpieczeństwo śmierci, wolno udzielić sakramentalnego rozgrzeszenia równocześnie wielu penitentom, którzy oskarżyli się tylko ogólnie, lecz zostali odpowiednio usposobieni, jeżeli zachodzi ważna potrzeba, mianowicie gdy ze względu na liczbę penitentów brakuje spowiedników do wysłuchania spowiedzi indywidualnej w odpowiednim czasie, tak że penitenci bez własnej winy byliby zmuszeni długo pozostawać bez łaski sakramentalnej lub Komunii św. Zdarzyć się to może przede wszystkim w krajach misyjnych, lecz także w innych miejscach i w odniesieniu do pewnych grup osób, gdy oczywista jest taka potrzeba.
Nie wolno udzielać ogólnego rozgrzeszenia jedynie z powodu licznego napływu penitentów, jaki zdarza się np. z okazji wielkiego święta lub pielgrzymki, jeżeli spowiednicy mogą być do dyspozycji [45].
32. Osąd, czy zachodzą warunki, o których mowa wyżej, a także decyzja, kiedy wolno udzielić sakramentalnego rozgrzeszenia ogólnego zarezerwowane są ordynariuszowi diecezji, który powinien porozumieć się z innymi członkami Konferencji Biskupów.
Jeżeli poza wypadkami określonymi przez ordynariusza diecezji zaistnieje poważna potrzeba udzielenia sakramentalnego rozgrzeszenia w sposób ogólny, kapłan przed udzieleniem rozgrzeszenia powinien, o ile jest to możliwe, zwrócić się do miejscowego ordynariusza, aby mógł godziwie udzielić rozgrzeszenia. Jeżeli zwrócenie się do ordynariusza nie było możliwe, kapłan powinien jak najprędzej zawiadomić go o zaistniałej potrzebie oraz o udzieleniu rozgrzeszenia [46].
33. Wierni tylko wtedy mogą korzystać z sakramentalnego rozgrzeszenia ogólnego, jeżeli są odpowiednio usposobieni, a więc, gdy każdy żałuje za swoje grzechy, postanawia unikać grzechu oraz naprawić ewentualne zgorszenia i wyrządzone szkody, a równocześnie postanawia wyznać indywidualnie w odpowiednim czasie grzechy ciężkie, których obecnie nie może wyznać. Kapłani powinni dokładnie pouczyć wiernych o tych dyspozycjach i warunkach, jakie są wymagane do ważności sakramentu [47].
34. Ci, którzy uzyskali odpuszczenie grzechów ciężkich przez rozgrzeszenie ogólne, są zobowiązani do odbycia usznej spowiedzi z tych grzechów przed otrzymaniem nowego rozgrzeszenia ogólnego, o ile nie mają słusznej przeszkody. Są oni ściśle zobowiązani do przystąpienia do spowiedzi w ciągu roku, chyba że zaistnieje moralna niemożliwość. Albowiem ich także obowiązuje przykazanie, na podstawie którego każdy wierny ma osobiście wyznać kapłanowi przynajmniej raz w roku wszystkie swoje grzechy ciężkie, dotychczas szczegółowo nie wyznane [48].
OBRZĘD ROZGRZESZENIA OGÓLNEGO
35. Przy pojednaniu wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem w wypadkach przewidzianych przez prawo wszystko odbywa się tak, jak wyżej podano w obrzędzie pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem, z następującymi zmianami:
a) Po homilii albo w samej homilii należy wezwać wiernych, którzy chcą skorzystać z rozgrzeszenia ogólnego, aby się odpowiednio przygotowali, czyli aby każdy wzbudził żal za grzechy, postanowił unikać grzechów oraz naprawić ewentualne zgorszenia i wyrządzone szkody, a równocześnie postanowił wyznać 49 indywidualnie w odpowiednim czasie grzechy ciężkie, których obecnie nie może wyznać , ponadto należy wszystkim wyznaczyć jakieś zadośćuczynienie. Penitenci, jeżeli zechcą, będą mogli do niego coś dodać.
b) Diakon inny posługujący albo sam kapłan wzywa penitentów, którzy chcą otrzymać rozgrzeszenie, aby ja kimś znakiem ukazali, że o nie proszą (np. pochylając głowę, klękając lub innym znakiem według norm ustalonych przez Konferencję Biskupów) oraz, aby odmówili wspólnie formułę spowiedzi powszechnej (tj. "Spowiadam się"). Po niej może się odbyć modlitwa litanijna albo śpiew pokutny i wszyscy razem śpiewają albo odmawiają modlitw Pańską, jak powiedziano wyżej w nrze 27.
c) Wtedy kapłan wygłasza inwokację, w której prosi Ducha Świętego o łaskę odpuszczenia grzechów, głosi zwycięstwo nad grzechem przez śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa i udziela penitentom sakramentalnego rozgrzeszenia.
d) W końcu kapłan wzywa do dziękczynienia, jak powiedziano wyżej w nrze 29, i opuściwszy końcową modlitwę, natychmiast lud błogosławi i odsyła.
NABOŻEŃSTWA POKUTNE
CHARAKTER I STRUKTURA
36. Nabożeństwa pokutne są zgromadzeniami ludu Bożego na słuchanie słowa Bożego, przez które otrzymuje wezwanie do nawrócenia i odnowy życia oraz wieść o naszym wyzwoleniu z grzechu przez śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. porządek tych nabożeństw jest taki, jaki zwykle zachowuje się w nabożeństwach słowa Bożego [50]. Jest on podany w obrzędzie pojednania wielu penitentów:
Wypada więc, aby po obrzędzie wstępnym (śpiew, pozdrowienie i modlitwa) było jedno lub więcej czytań z Pisma św. rozdzielonych pieśniami, psalmami albo chwilami ciszy. W homilii należy czytania wyjaśnić i zastosować do zgromadzonych wiernych. Przed czytaniami z Pisma św. albo po nich można umieścić czytania z Ojców lub pisarzy kościelnych, którzy rzeczywiście pomagają wspólnocie i jednostkom do prawdziwego poznania grzechu i skruchy serca, czyli do nawrócenia.
Po homilii i rozważeniu słowa Bożego zgromadzeni wierni powinni się wspólnie modlić głośno, odmawiając jakąś modlitwę litanijną albo inną modlitwę sprzyjającą czynnemu uczestnictwu wiernych. Na końcu zawsze odmawia się modlitwę Pańską, aby Bóg, nasz Ojciec, "odpuścił nam nasze winy, jak i my odpuszczamy naszym winowajcom... i wybawił nas od złego". Kapłan lub ten, kto przewodniczy zgromadzeniu, kończy nabożeństwo modlitwą i odesłaniem wiernych.
POŻYTEK I ZNACZENIE
37. Należy czuwać, aby nabożeństwa pokutne w przekonaniu wiernych nie identyfikowały się ze sprawowaniem sakramentu pokuty [51]. Nabożeństwa pokutne są bardzo pożyteczne dla osiągnięcia nawrócenia i oczyszczenia serca [52].
Nabożeństwa pokutne urządza się przede wszystkim:
- aby rozwijać ducha pokuty w społeczności chrześcijańskiej;
- aby przygotować wiernych do spowiedzi, którą mają odbyć później indywidualnie w dogodnym czasie;
- aby wychować dzieci do stopniowego uświadomienia sobie, czym jest grzech w życiu ludzi oraz wyzwolenie z niego przez Chrystusa;
- aby pomóc katechumenom w nawróceniu.
Ponadto, nabożeństwa pokutne są bardzo pożyteczne tam, gdzie nie ma żadnego kapłana, który mógłby udzielić sakramentalnego rozgrzeszenia, ponieważ pomagają obudzić doskonały żal płynący z miłości, przez który wierni w połączeniu z pragnieniem sakramentalnej pokuty mogą odzyskać łaskę Bożą [53].
DOSTOSOWANIE OBRZĘDÓW DO RÓŻNYCH KRAJÓW I OKOLICZNOŚCI
ADAPTACJE, KTÓRYCH MOGĄ DOKONAĆ KONFERENCJE BISKUPÓW
38. Konferencje Biskupów przy przygotowywaniu rytuału krajowego mają prawo dostosować obrzędy pokuty do potrzeb poszczególnych regionów. Po zatwierdzeniu takiego rytuału przez Stolicę Apostolską można go będzie używać na terenach, dla których jest przeznaczony.
Konferencje Biskupów powinny:
a) Ustalić normy dotyczące dyscypliny sakramentu pokuty, zwłaszcza co do posługi kapłanów.
b) Szczegółowo ustalić normy dotyczące miejsca zwyczajnego sprawowania sakramentu pokuty i znaków pokuty, które mają okazywać wierni przy rozgrzeszeniu ogólnym (por. wyżej nr 35).
c) Opracować przekłady tekstów i dobrze je dostosować do charakteru ludu i języka, a także ułożyć nowe teksty modlitw wiernych i szafarza. Formuła sakramentalna musi pozostać nienaruszona.
SPRAWOWANIE SAKRAMENTU POKUTY W POLSCE
38*. Na mocy uprawnień zawartych w nrze 38 Wprowadzenia Konferencja Episkopatu Polski ustaliła następujące zasady, których należy przestrzegać przy sprawowaniu sakramentu pokuty na terenie diecezji polskich:
a) Zwyczajnym sposobem sprawowania sakramentu pokuty jest indywidualna spowiedź, przy której stosuje się "Obrzęd pojednania jednego penitenta" podany w rozdziale I.
b) Miejscem indywidualnej spowiedzi są konfesjonały ustawione w kościołach, kaplicach i w tych pomieszczeniach, w których miejscowy ordynariusz pozwala odprawiać Mszę św. (np. w punktach katechetycznych).
W koniecznych wypadkach kapłan posiadający jurysdykcję może w każdym miejscu ważnie i godziwie wysłuchać spowiedzi i udzielić rozgrzeszenia.
c) Wiernych należy zapoznać z brzmieniem nowej formuły rozgrzeszenia i jej znaczeniem. Punkty katechezy zawiera nr 19 Wprowadzenia. Na formułę rozgrzeszenia penitent z wdzięcznością odpowiada: Amen. Przy spowiedzi penitentów znających język łaciński można posługiwać się łacińską formułą rozgrzeszenia. Również po tej formule penitent odpowiada: Amen.
d) "Obrzęd pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem", zawarty w rozdziale II, można stosować przy okazji rekolekcji, dni skupienia oraz spowiedzi niewielkich grup wiernych. Przy stosowaniu tego obrzędu nie wolno ograniczać czasu na spowiedź poszczególnych penitentów. Wspólne dziękczynienie może odbyć się po kilku godzinach, a nawet na zakończenie dnia spowiedzi.
e) W polskich diecezjach nie ma potrzeby stosowania "Obrzędu pojednania wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem". W naszym kraju każdy wierny przy dobrej woli może korzystać z łaski pojednania przez spowiedź indywidualną.
Kapłan może udzielić ogólnego rozgrzeszenia po ogólnej spowiedzi tylko wtedy, gdy indywidualna spowiedź jest niemożliwa, mianowicie:
1) w niebezpieczeństwie śmierci;
2) penitentom innej narodowości przebywającym w Polsce, z którymi nie może się porozumieć z powodu braku znajomości języka.
Przypomina się, że spowiedź ogólna nie zwalnia od obowiązku indywidualnego wyznania grzechów ciężkich.
f) W wypadku udzielania rozgrzeszenia ogólnego należy wiernie i dokładnie spełnić polecenie zawarte w nrach 33 i 35 Wprowadzenia. Wierni w czasie udzielania ogólnego rozgrzeszenia mają na wezwanie kapłana uklęknąć i w ten sposób okazać, że proszą o rozgrzeszenie (por. nry 35 b i 63).
g) Kapłan słuchający spowiedzi winien być ubrany w sutannę, komżę i stułę koloru fioletowego lub w albę i stułę fioletową.
UPRAWNIENIA BISKUPA
39. Do biskupa diecezjalnego należy:
a) Kierowanie dyscypliną pokuty w swojej diecezji [54] oraz stosowanie odpowiednich adaptacji samych obrzędów, zgodnie z normami ustalonymi przez Konferencję Biskupów.
b) Ustalenie, po porozumieniu się z innymi członkami Konferencji Biskupów, kiedy wolno udzielić ogólnego rozgrzeszenia sakramentalnego, z zachowaniem warunków ustalonych przez Stolicę Świętą [55].
UPRAWNIENIA SZAFARZA W ZAKRESIE ADAPTACJI
40. Do kapłanów, przede wszystkim proboszczów, należy:
a) Przy sprawowaniu obrzędu pojednania czy to w formie indywidualnej, czy wspólnej dostosować obrzęd do konkretnych warunków penitentów. Należy zachować zasadniczą strukturę oraz nienaruszoną formułę rozgrzeszenia. Jeżeli względy duszpasterskie tego wymagają, można pewne części opuścić lub ubogacić, dobierając teksty czytań i modlitw, wybierając miejsce lepiej do stosowane do odprawienia obrzędu, zgodnie z normami ustalonymi przez Konferencje Biskupów, tak aby cała liturgia była treściwa i owocna.
b) Urządzać nabożeństwa pokutne kilka razy w roku zwłaszcza w okresie wielkiego postu. Należy je przygotować z pomocą innych, duchownych i świeckich, tak aby wybrane teksty i porządek nabożeństwa były dobrze do stosowane do rodzaju i cech wspólnoty lub zgromadzenia (np. dzieci, chorych itp.).
c) W wypadku poważnej potrzeby, nie przewidzianej przez biskupa diecezji, jeżeli niemożliwe jest zwrócenie się do niego, decydować o udzieleniu ogólnego rozgrzeszenia po odprawieniu spowiedzi powszechnej. O za istnieniu takiej potrzeby oraz udzieleniu rozgrzeszenia należy jak najprędzej zawiadomić ordynariusza.
Przypisy:
[1] Por. 2 Kor 5,18 n; Kol 1,20.
[2] Por. J 8,34-36.
[3] Por. 1 P 2,9.
[4] Por. Łk 15.
[5] Łk 5,20.27-32; 7,48.
[6] Por. Mt 9,2-8.
[7] Por. Rz 4,25.
[8] Por. Mszał Rzymski, 3 Modlitwa eucharystyczna.
[9] Por. Mt 26,28.
[10] Por. J 20,19-23.
[11] Por. Łk 24,47.
[12] Por. Dz 3,19.26; 17,30.
[13] Por. Rz 6,4-10.
[14] Mszał Rzymski, 3 Modlitwa eucharystyczna.
[15] Mszał Rzymski, 2 Modlitwa eucharystyczna.
[16] Por. Sobór Trydencki Sesja XIV, Sakrament pokuty, rozdz. 1: Denz -Sch. 1668 i 1670; kan 1: Denz.-Sch.1701.
[17] Św. Ambroży, Epist. 41,12: PL 16,1116.
[18] Por. Ap 19,7.
[19] Por. Ef 1,22-23; KK nr 7. KK nr 8.
[20] Por. 1 P 4,13.
[21] Por. 1 P 4,8.
[22] Por. Sobór Trydencki, Sesja XIV, Sakrament pokuty: Denz.-Sch. 1638, 1740, 1743: Sw. 23 Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Eucharisticurn mysterium, z 25 V1967, nr 35: AAS 59 (1967), ss. 560-561; Mszał Rzymski, Wprowadzenie ogólne, nr 29, 30, 56a, b, g.
[23] KK nr 11.
[24] Paweł VI, Konstytucja Apostolska Paenitemini, z 17 II 1966: AAS 58 (1966), s. 179; por. 25 KK nr 11.
[26] Por. Ga 2,20; Ef 5,25.
[27] Por. Tt 3,6.
[28] Paweł VI, Konstytucja Apostolska Indulgentiarum doctrina, z 1 I 1967, nr 4: AAS 59 (1967), s. 9; por. Pius XII, Encyklika Mystici Corporis, z 29 VI 1943: AAS 35 (1943), s. 213.
[29] Por. Sobór Trydencki, Sesja XIV, Sakrament pokuty, rozdz. 1: Denz.-Sch. 1673-1675.
[30] Tamże, rozdz. 4: Denz.-Sch. 1676.
[31] Paweł VI, Konstytucja Apostolska Paenitemini, z 17 II 1966: AAS 58 (1988), s.179.
[32] Por. Sobór Trydencki, Sesja XIV, Sakrament pokuty, rozdz.5: Denz.-Sch.1679.
[33] Por Sobór Trydencki, Sesja XIV, Sakrament pokuty, rozdz 8: Denz.-Sch.. 1690-1692; 34 Paweł VI, Konstytucja Apostolska Indulgentiarum doctrina, z t I l967, nr 2-3: AAS 59 (1967), ss. 6-8.
[34] Por. Tt 3,4--5.
[35] Por. Łk 15,7.10.32.
[36] Por. Sobór Trydencki, Sesja XIV. Sakrament pokuty. kan. 7-8: Denz.-Sch.1707-1708.
[37] Por. 2 Kor 9,10.
[38] Por. Ga 9,31.
[39] Por. Mt 18,18; J 20,23.
[40] Por. KK nr 26.
[41] Por. Flp 1,9-10.
[42] Por. Św. Kongr. Doktryny Wiary, Normy pastoralne w sprawie ogólnego udzielania sakramentalnego rozgrzeszenia, z 16 VI 1972, nr XII: AAS 64 (1972), s. 514.
[43] Por. KL nr 7.
[44] Por. Św. Kongr. Obrzędów, Instrukcja Eucharisticum mysterium, z 25 V 1967, nr 35: AAS 59 (1967), ss. 560--561.
[45] Św. Kongr. Doktryny Wiary, Normy pastoralne w sprawie ogólnego udzielania sakramentalnego rozgrzeszenia, z 16 VI 1972, nr III: AAS 64 (1972), s. 511.
[46] Tamże, nr V: pismo cytowane, s. 512.
[47] Tamże, nr nr VI i XI: pismo cytowane, s. 512, 514.
[48] Tamże, nr nr VII i VIII: pismo cytowane, ss. 512-513.
[49] Por. tamże, nr VI, s. 512.
[50] Por. Św. Kongr. Obrzędów, Instrukcja Inter Oecumenici, z 26 IX 1964, nr nr 37-39: AAS 56 (1964), ss. 110-111.
[51] Por. Św. Kongr. Doktryny Wiary, Normy pastoralne w sprawie ogólnego udzlelania sakramentalnego rozgrzeszenia, z 16 VI 1902, nr X: AAS 64 (1972), ss. 513-514.
[52] Tamże.
[53] Por. Sobór Trydencki, Sesja XIV, Sakrament pokuty, rozdz. 5: Denz.-Sch. 1677.
[54] Por. KK nr 26.
[55] Por. Św. Kongr. Doktryny Wiary, Normy pastoralne w sprawie ogólnego udzielania sakramentalnego rozgrzeszenia, z 16 V1 1972, nr V: AAS 64 (1972), s. 512.
