OBRZĘDY POGRZEBU
WPROWADZENIE TEOLOGICZNE I PASTORALNE
ŚMIERĆ UDZIAŁEM W MISTERIUM PASCHALNYM
1. W obrzędach pogrzebowych swoich dzieci Kościół obchodzi z wiarą paschalne misterium Chrystusa i modli się, aby ci, którzy przez chrzest zostali wszczepieni w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, z Nim przeszli przez śmierć do życia. Muszą oni przejść oczyszczenie duszy, aby mogli być przyjęci do grona świętych i wybranych w niebie, w ciele zaś będą oczekiwać błogosławionej nadziei przyjścia Chrystusa i zmartwychwstania umarłych.
Dlatego Kościół składa za zmarłych eucharystyczną ofiarę, pamiątkę Chrystusa, i modli się za nich. W ten sposób dzięki łączności wszystkich członków Chrystusa to, co zmarłym przynosi duchową pomoc, pozostałym daje pociechę płynącą z nadziei.
TRADYCJE MIEJSCOWE
2. Odprawiając obrzędy pogrzebowe swoich braci, niech chrześcijanie starają się dać wyraz nadziei życia wiecznego, niech jednak nie lekceważą sposobu myślenia i postępowania ludzi swojej epoki i swojego kraju wobec zmarłych. W tradycjach rodzinnych, w zwyczajach lokalnych, w stowarzyszeniach pogrzebowych niech pozostanie to wszystko, co do tej chwili było dobre. To zaś, co wydaje się być przeciwne Ewangelii, należy tak przekształcić, ażeby pogrzeby chrześcijańskie wyrażały wiarę w zmartwychwstanie i prawdziwego ducha ewangelicznego.
CZEŚĆ NALEŻNA CIAŁOM ZMARŁYCH
3. Unikając próżnej okazałości, należy oddać cześć ciałom zmarłych wiernych, które były świątynią Ducha Świętego. Dlatego przynajmniej w ważniejszych momentach zachodzących między śmiercią i pochowaniem zmarłego należy wyznawać wiarę w życie wieczne i modlić się za zmarłych.
W zależności od zwyczajów miejscowych ważniejsze momenty są następujące: czuwanie w domu zmarłego, umieszczenie ciała w trumnie, zgromadzenie krewnych, a jeżeli to możliwe całej społeczności, na liturgię słowa, która daje pociechę płynącą z nadziei, na Ofiarę Eucharystyczną i na ostatnie pożegnanie zmarłego, wreszcie przeniesienie ciała do grobu.
TRZY FORMY POGRZEBU
4. Aby w miarę możliwości uwzględnić warunki istniejące we wszystkich krajach, opracowano trzy formy obrzędów pogrzebowych dla dorosłych:
a) pierwsza forma przewiduje trzy stacje: w domu zmarłego, w kościele i na cmentarzu;
b) druga forma uwzględnia tylko dwie stacje: w kaplicy cmentarnej i przy grobie;
c) trzecia forma zawiera tylko jedną stację: w domu zmarłego.
5. Pierwsza forma obrzędu pogrzebowego jest taka sama, jak dotychczas w Rytuale Rzymskim. Forma ta, przynajmniej na wsi, obejmuje trzy stacje: w domu zmarłego, w kościele i na cmentarzu, połączone dwiema procesjami. Natomiast w wielkich miastach procesje te są rzadko praktykowane albo z różnych przyczyn są mniej odpowiednie. Z drugiej strony, z powodu małej liczby duchownych i wielkich odległości cmentarzy od kościołów, niekiedy kapłani nie mogą odprawić stacji w domu i na cmentarzu. Wobec tego trzeba zachęcić wiernych, by w razie braku kapłana lub diakona odmówili przepisane modlitwy i psalmy. Jeżeli to jest niemożliwe, opuszcza się stację w domu zmarłego i na cmentarzu lub jedną z nich, zależnie od okoliczności.
6. W pierwszej formie pogrzebu stacja w kościele zawiera Mszę świętą pogrzebową, której nie wolno odprawiać tylko w trzech ostatnich dniach Wielkiego Tygodnia, w uroczystości obowiązujące oraz w niedziele adwentu, wielkiego postu i wielkanocy. Jeżeli zaś racje duszpasterskie przemawiają za tym, by obrzędy pogrzebowe były odprawione w kościele bez Mszy św., nie wolno opuszczać liturgii słowa. W takim wypadku Mszę św. należy odprawić w innym dniu. Stacja w kościele zawiera więc zawsze liturgię słowa wraz z Ofiarą Eucharystyczną albo bez niej, a także obrzęd pogrzebowy, zwany dotychczas "Absolucją" zmarłego, który w przyszłości będzie się nazywał "Ostatnie pożegnanie".
7. Druga forma obrzędu pogrzebowego zawiera tylko dwie stacje na cmentarzu, mianowicie w kaplicy cmentarnej i przy grobie. W czasie tego obrzędu pogrzebowego nie przewiduje się Mszy św., którą jednak należy odprawić bez obecności ciała zmarłego przed pogrzebem lub bezpośrednio po nim.
8. Trzecia forma obrzędu pogrzebowego w domu zmarłego gdzieniegdzie całkowicie nie używana, konieczna będzie w niektórych krajach. Ze względu na różne okoliczności celowo nie omawia się tutaj bliższych szczegółów. Trzeba jednak podać pewne wskazania, aby obrzęd ten miał wspólne elementy z innymi formami, np. w liturgii słowa i w obrzędzie Ostatniego pożegnania". Dalsze sprawy powinny rozpatrzeć Konferencje Biskupów.
9. Gdy na podstawie nowego Rytuału Rzymskiego będą przygotowywane rytuały krajowe, Konferencje Biskupów powinny rozstrzygnąć, czy zachować trzy formy obrzędów pogrzebowych, czy zmienić ich kolejność, czy też opuścić jeden względnie drugi rodzaj obrzędu. Zachodzi bowiem możliwość, że w jakimś kraju będzie w użyciu wyłącznie jedna forma, np. pierwsza z trzema stacjami, z wykluczeniem pozostałych. W innym kraju wszystkie trzy będą konieczne. Konferencja Biskupów, po uwzględnieniu miejscowych warunków, powinna powziąć odpowiednią decyzję.
OBRZĘD OSTATNIEGO POŻEGNANIA
10. Po Mszy św. pogrzebowej następuje obrzęd "Ostatniego pożegnania".
Obrzęd ten nie oznacza oczyszczenia zmarłego z win, co dokonuje się raczej przez Ofiarę Eucharystyczną, lecz wyraża on ostatnie pożegnanie, jakie wspólnota chrześcijańska oddaje swemu członkowi, zanim jego ciało będzie wyniesione i pogrzebane. Chociaż śmierć jest zawsze pewną rozłąką, jednak chrześcijanie, będący jako członkowie mistycznego Ciała jednością w Chrystusie, nigdy nawet przez śmierć nie mogą być rozdzieleni [1].
Na początku obrzędu przemawia kapłan i wyjaśnia jego znaczenie. Następuje chwila milczenia, pokropienie i okadzenie oraz śpiew pożegnalny. Śpiew ten powinien posiadać taki tekst i melodię, ażeby nie tylko wszyscy obecni mogli go odśpiewać, lecz by wszyscy odczuli, że stanowi on szczyt całego obrzędu. Pokropienie przypomina wszczepienie przez chrzest w życie wieczne, przez okadzenie oddaje się cześć ciału zmarłego, które było świątynią Ducha Świętego. Obydwa te gesty można uważać za symbol pożegnania. Obrzęd ostatniego pożegnania może odbyć się tylko w czasie pogrzebu, czyli w obecności ciała zmarłego.
CZYTANIE SŁOWA BOŻEGO
11. W każdym nabożeństwie za zmarłych, zarówno pogrzebowym, jak i w zwykłym, wielką wagę przywiązuje się do czytania słowa Bożego. Ono głosi tajemnicę paschalną, daje nadzieję ponownego spotkania w królestwie Bożym, uczy pełnej szacunku miłości wobec zmarłych oraz zachęca, aby wszyscy dawali świadectwo życia chrześcijańskiego.
PSALMY
12. Ponieważ w liturgii za zmarłych Kościół posługuje się przede wszystkim psalmami, aby wyrazić żałobę i umocnić nadzieję, niech duszpasterze gorliwie się starają przez odpowiednią katechezę prowadzić wiernych swojej wspólnoty do lepszego i głębszego zrozumienia przynajmniej niektórych psalmów używanych w liturgii pogrzebu. Należy się troszczyć, aby pozostałe śpiewy, których wykonanie często jest w obrzędach zalecane ze względów duszpasterskich, wyrażały "serdeczne i żywe umiłowanie Pisma św.” [2] i ducha liturgii.
MODLITWY
13. Również w modlitwach wspólnota chrześcijańska wyznaje swoją wiarę i wstawia się za dorosłymi zmarłymi, by osiągnęli u Boga to szczęście, które zmarłe dzieci, będące przez chrzest przybranymi dziećmi Bożymi, już osiągnęły. Natomiast za rodziców tych dzieci oraz za krewnych wszystkich zmarłych odmawia się modlitwy, aby w swojej żałobie otrzymali pociechę płynącą z wiary.
OFICJUM ZA ZMARŁYCH
14. Tam, gdzie na mocy prawa partykularnego, fundacji lub zwyczaju odmawiało się oficjum za zmarłych czy to w czasie pogrzebu, czy poza nim, można je zachować i odprawić starannie i pobożnie. Ze względu na warunki współczesnego życia i duszpasterstwa można oficjum za zmarłych zastąpić wigilią, czyli nabożeństwem słowa Bożego (nry 26-38).
14 bis. Katechumenom należy udzielić pogrzebu kościelnego, ponadto zgodnie z kan. 1183 KPK:
a) można pozwolić na kościelny pogrzeb dzieci, które zmarły przed chrztem, a których rodzice zamierzali je ochrzcić;
b) według roztropnego uznania ordynariusza miejscowego można pozwolić na katolicki pogrzeb ochrzczonych należących do jakiegoś Kościoła lub wspólnoty kościelnej niekatolickiej, jeśli nie ma ich własnego szafarza; chyba że się ustali, iż mieli przeciwną wolę.
PALENIE ZWŁOK
15. Tym, którzy wybrali spalenie swoich zwłok, należy udzielić pogrzebu chrześcijańskiego, chyba że na pewno wiadomo, iż podjęli oni tę decyzję z motywów przeciwnych zasadom wiary chrześcijańskiej [3].
Obrzędy pogrzebowe należy odprawić w formie przyjętej w danym kraju, tak jednak, by było wiadomo, że Kościół wyżej ceni zwyczaj grzebania zwłok, ponieważ sam Chrystus chciał być pogrzebany. Należy również unikać niebezpieczeństwa zgorszenia lub zdziwienia ze strony wiernych.
Obrzędy, które odbywają się w kaplicy lub przy grobie, w tym wypadku mogą być odprawiane w budynku krematorium, a nawet w samej sali krematorium, jeżeli nie ma innego odpowiedniego miejsca. Roztropnie jednak należy zapobiec niebezpieczeństwu zgorszenia lub indyferentyzmu religijnego.
Gdy z zagranicy przesyła się urnę z prochami zmarłego, można odprawić pogrzeb według pierwszej formy rozpoczynając od Mszy pogrzebowej albo według formy drugiej.
OBOWIĄZKI I POSŁUGI WOBEC ZMARŁYCH
UDZIAŁ SPOŁECZNOŚCI WIERNYCH
16. Wszystkim, którzy należą do ludu Bożego, został powierzony przy obrzędach pogrzebowych jakiś obowiązek względnie posługa wobec zmarłego. Niech o tym pamiętają: rodzice i krewni, ludzie zajmujący się pogrzebem, społeczność chrześcijańska, w końcu kapłan, który jako nauczyciel wiary i zwiastun pociechy przewodniczy obrzędom liturgicznym i sprawuje Ofiarę Eucharystyczną.
OBOWIĄZKI DUSZPASTERZA
17. Niech także pamiętają wszyscy, a zwłaszcza kapłani, gdy w obrzędach pogrzebowych polecają zmarłych Bogu, że ich obowiązkiem jest umocnić nadzieję uczestników pogrzebu i ożywić wiarę w tajemnicę paschalną oraz w zmartwychwstanie umarłych i to w taki sposób, aby okazując macierzyńską miłość Kościoła i niosąc pociechę płynącą z wiary, podnieść na duchu wierzących, a nie urazić pogrążonych w żałobie.
18. W przygotowaniu i urządzeniu obrzędów pogrzebowych niech kapłani z wielką delikatnością potraktują osobę każdego zmarłego i okoliczności jego śmierci oraz żałobę rodziny i potrzeby chrześcijańskiego życia. Niech również mają szczególny wzgląd na tych, którzy uczestniczą w pogrzebie i słuchają Ewangelii, czy to będą akatolicy, czy katolicy bardzo rzadko lub nigdy nie uczestniczący we Mszy św., albo nawet tacy, o których sądzi się, że utracili wiarę. Dla wszystkich bowiem kapłani są sługami Ewangelii Chrystusa.
UPRAWNIENIA DIAKONA I WIERNYCH
19. Obrzędy pogrzebowe z wyjątkiem Mszy św., mogą być odprawiane przez diakona. Gdy wymaga tego sytuacja duszpasterska, Konferencja Biskupów za zgodą Stolicy Apostolskiej może wyznaczyć również człowieka świeckiego.
W razie braku kapłana lub diakona poleca się, aby w pogrzebie pierwszej formy stacje w domu zmarłego i na cmentarzu odprawiali świeccy. Zawsze mogą oni przewodniczyć Wigilii przy zmarłym.
UNIKANIE WYRÓŻNIEŃ
20. Poza wyróżnieniem, którego źródłem jest urząd liturgiczny albo święcenia, oraz poza honorami należnymi władzom świeckim stosownie do przepisów liturgicznych, w obrzędach pogrzebowych nie należy okazywać szczególnych względów prywatnym osobom lub stanowiskom ani w ceremoniach, ani w zewnętrznej okazałości [4].
UPRAWNIENIA KONFERENCJI BISKUPÓW W ZAKRESIE ADAPTACJI
21. Na mocy Konstytucji o Liturgii Konferencjom Biskupów przysługuje prawo przygotowania w krajowych rytuałach rozdziału odpowiadającego niniejszemu rozdziałowi Rytuału Rzymskiego, dostosowanego do potrzeb poszczególnych regionów. Po zatwierdzeniu tego rytuału przez Stolicę Apostolską można go będzie używać na terenach, dla których jest przeznaczony. W tym celu Konferencje Biskupów powinny:
a) Określić adaptacje w granicach ustalonych w tym rytuale.
b) Dokładnie i roztropnie rozważyć, co można przejąć z tradycji i zwyczajów poszczególnych narodów, a zatem mogą przedstawić Stolicy Apostolskiej i za j ej zgodą wprowadzić jeszcze inne adaptacje, które według ich przekonania są pożyteczne lub konieczne.
c) Jeżeli w istniejących już rytuałach krajowych znajdują się jakieś elementy własne, mogą je zatrzymać, o ile są one zgodne z Konstytucją o Liturgii świętej i ze współczesnymi potrzebami, albo je dostosować do nowych obrzędów.
d) Opracować przekłady tekstów tak, by były rzeczywiście dostosowane do charakteru różnych języków i kultur, oraz dodać melodie do śpiewu, tam gdzie to jest potrzebne.
e) Dostosować i uzupełnić wstęp zawarty w Rytuale Rzymskim, tak aby sprawujący obrzędy jasno rozumieli ich znaczenie i należycie je odprawiali.
f) W księgach liturgicznych wydanych staraniem Konferencji Biskupów należy zastosować taki układ, jaki najlepiej odpowiada potrzebom duszpasterskim. Nie wolno jednak pominąć niczego z treści niniejszego wydania wzorcowego.
Dodatkowe teksty względnie rubryki powinny odróżniać się od tekstów i rubryk Rytuału Rzymskiego specjalnymi znakami albo inną czcionką.
22. Podczas przygotowania krajowych rytuałów pogrzebu Konferencje Biskupów mają prawo:
a) Ustalić jedną lub kilka form pogrzebu, jak już zaznaczono wyżej w numerze 9.
b) Zamiast formuł proponowanych na pierwszym miejscu, umieścić inne, zawarte w VI rozdziale Rzymskiego Rytuału pogrzebu, jeżeli okaże się to stosowne.
c) Wszędzie tam, gdzie Rytuał Rzymski podaje kilka formuł do wyboru, dodać jeszcze inne, podobne w układzie i treści, zachowując przepis zawarty w nr. 21, f).
d) Orzec, czy należy dopuścić świeckich do sprawowania obrzędów pogrzebowych (nr 19).
e) Postanowić, aby pokropienie i okadzenie mogło być opuszczone albo zastąpione innym obrzędem, jeżeli przemawiają za tym względy duszpasterskie.
f) Ustalić taki liturgiczny kolor szat pogrzebowych, który odpowiada umysłowości narodów i który nie urażając ludzkiego bólu, ukaże chrześcijańską nadzieję oświetloną przez tajemnicę paschalną.
Na podstawie powyższych uprawnień Konferencja Episkopatu Polski powzięła następujące postanowienia:
a) W Polsce zachowuje się trzy formy pogrzebu dotychczas u nas istniejące.
b) Z zasady obrzędom pogrzebowym przewodniczy kapłan lub diakon. Gdy obecność kapłana lub diakona w domu zmarłego nie jest możliwa, np. w miejscowościach bardzo odległych od kościoła, zgodnie z podanym w nrze 19 zaleceniem Stolicy Apostolskiej, obrzędom w domu oraz procesji do kościoła może przewodniczyć świecki katolik upoważniony przez proboszcza.
c) Zachowuje się pokropienie i okadzenie ciała zmarłego w czasie obrzędu ostatniego pożegnania w kościele. W kaplicach cmentarnych można okadzenie opuścić.
d) Obrzędy pogrzebowe dorosłych odprawia się zasadniczo w kolorze fioletowym lub czarnym. Jeżeli zmarły wyraził przed śmiercią pragnienie, aby użyto szat białych, można je spełnić.
Pogrzeb dzieci odprawia się w szatach koloru białego.
e) Konferencja Episkopatu Polski zezwala na katolicki pogrzeb dzieci, które zmarły przed chrztem, jeżeli rodzice pragnęli je ochrzcić. Przy tych pogrzebach należy używać tekstów przewidzianych na pogrzeb dzieci nie ochrzczonych. Aby w umysłach wiernych nie zacierała się nauka o konieczności chrztu, należy ją przypominać w katechizacji dzieci i dorosłych.
f) Jeżeli jest taki zwyczaj, krewni lub bliscy znajomi zmarłego mogą wygłosić nad grobem słowo pożegnania. Nie należy wprowadzać takiego zwyczaju w kościołach.
ZADANIA KAPŁANA W PRZYGOTOWANIU I SPRAWOWANIU OBRZĘDU POGRZEBOWEGO
23. Kapłan, biorąc pod uwagę różne okoliczności i wysłuchawszy życzeń rodziny oraz wspólnoty wiernych, niech chętnie korzysta z udzielonych mu uprawnień.
24. Obrzędy przewidziane dla każdej formy pogrzebu ułożone są w ten sposób, że łatwo można je sprawować. Przewidziano jednak wiele tekstów do wyboru. Np.:
a) Wszystkie przewidziane teksty można wymienić na inne, lepiej dostosowane do konkretnej sytuacji, w tym doborze powinna współdziałać wspólnota wiernych albo rodzina zmarłego.
b) Niektóre elementy nie są obowiązujące, lecz można je dodać, jeżeli okoliczności za tym przemawiają, np.: modlitwa za pogrążonych w żałobie w domu zmarłego.
c) Zgodnie z tradycją liturgii podano wielki wybór tekstów, towarzyszących procesjom.
d) Ilekroć psalm wyznaczony lub zalecony ze względu na myśl liturgii mógłby nastręczać pewne trudności duszpasterskie, tylekroć podaje się inny, który można wybrać na jego miejsce. Ponadto, jeśli jakiś wiersz w psalmie wyda się mniej stosowny, z racji duszpasterskich można go opuścić.
e) Tekst modlitw podano zawsze w liczbie pojedynczej, mianowicie za jednego zmarłego lub zmarłą. Dlatego w poszczególnych wypadkach tekst należy dostosować do płci i liczby zmarłych. Np. zamiast twój sługa" należy powiedzieć "twoi słudzy" lub twoje służebnice" itd.
f) W modlitwach można opuścić części ujęte w nawiasy.
25. Godne i właściwe sprawowanie obrzędów pogrzebowych oraz cała posługa kapłańska wobec zmarłych zakładają zrozumienie organicznego związku chrześcijańskiej tajemnicy zbawienia i posługi duszpasterskiej. Ze względu na ten związek kapłan powinien:
a) Być obecny przy chorych i umierających, jak to jest nakazane w odpowiednim rozdziale Rytuału Rzymskiego.
b) Pouczyć o znaczeniu chrześcijańskiej śmierci.
c) Serdecznie pocieszyć rodzinę zmarłego łagodząc jej ból, w miarę możności z dobrocią wspomagać i razem z nią przygotować godne odprawienie pogrzebu, biorąc pod uwagę możliwości wyboru przewidziane w samym obrzędzie.
d) Liturgię za zmarłych odpowiednio połączyć z życiem liturgicznym parafii i posługą duszpasterską.
Przypisy:
[1] Por. Simeon Thessalonic, De ordine sepulturae: P. G. 155, 685 B.
[2] KL, nr 24.
[3] Por. KPK kan. 1184 § 1,2o.
[4] Por. KL, nr 32: KPK kan. 1181.
